Yazan: Prof. Dr. Ömer Rıdvan Tarhan
Sıvı ve Elektrolit Dengesinde Temel Kavramlar, yazımız vücuttaki ve elektrolitlerin hareketlerinin hangi fiziksel kurallara bağlı olduğunu anlamak için zemin hazırlar. Bu temel bilgiler, sonraki bölümlerde detaylandırılacak vücut sıvısı kompartmanları, günlük sıvı-elektrolit dengesi, regülasyon mekanizmaları ve klinik bozuklukların kavranması açısından kritik öneme sahiptir.
Temel Kavramlara Genel Bakış
- Mol, Molarite, Molalite ve Osmolarite: Çözeltilerin derişimini tanımlayan bu kavramlar, sıvı tedavisinde kullanılan solüsyonların içeriğini anlamada önemlidir. Özellikle osmolarite–osmolalite farkı, klinik pratikte (ör. serum osmolaritesi hesaplamaları) önem taşır.
- Osmos ve Osmotik Basınç: Hücre membranları yarı geçirgen yapıya sahiptir. Osmotik basınç, suyun farklı derişimdeki çözeltiler arasındaki hareketini belirler. Bu ilke sayesinde hipotonik, izotonik ve hipertonik çözeltilerin hücreler üzerindeki etkileri anlaşılır.
- Gibbs–Donnan Dengesi: Hücre zarından serbestçe geçemeyen yüklü partiküllerin (ör. proteinler) sıvı dağılımını nasıl etkilediğini açıklar. Özellikle plazma–interstisyel sıvı dengesi açısından önemlidir.
- Starling Kuvvetleri (Kapiller Starling Mekanizması): Kapiller düzeyde sıvı geçişini belirleyen hidrostatik ve onkotik basınç ilişkisini ifade eder. Ödem oluşumu, dehidratasyon veya sıvı yüklenmesi gibi klinik tablolar bu mekanizma üzerinden açıklanır. Frank-Starling Kanunu ile karıştırılmamalıdır.
- Frank Starlink Kanunu: En basit ifadeyle "Kalp, kendisine gelen kanı atmak zorundadır." Yani Kalbe ne kadar çok kan dönerse (diyastolde ne kadar çok gerilirse), bir sonraki atımda o kadar fazla kan atar. Bu mekanizma, kalbin ön yük (preload) ile kontraktilite arasındaki ilişkisini tanımlar.
- Elektrolit Aktivite Birimleri: Elektrolit konsantrasyonları farklı birimlerle ifade edilir:
- mol, mmol/L → partikül sayısı
- eq, meq/L → elektrik yükü
- Osmol, mOsm/L → osmotik aktif partikül sayısı
- g, mg/dL → kütle (fizyolojik karşılaştırmalarda sınırlı kullanılır)
Bu ölçüm yöntemlerinin farkını bilmek, laboratuvar sonuçlarını doğru yorumlamak için gereklidir.